نقد تاریخی فیلم Exodus:Gods and Kings :: اندیشکده اریحا

اندیشکده اریحا
۴۵۱۷

(برای دانلود فیلم «خروج: خدایان و پادشاهان» اینجا کلیک کنید.)

معرفی فیلم و عوامل فیلم

سینمایی «خروج: خدایان و پادشاهان» محصول 2014 هالیود به کارگردانی ریدلی اسکات کارگردان معروف انگلیسی است که به به تاریخچه ی یهود پس از یوسف می پردازد. این فیلم پر هزینه که حدود 140 میلیون دلار خرج روی دست تهیه کنندگان گذاشت، علی رغم بهره مندی از جلوه های ویژه منحصر به فرد، از منتقدین امتیاز بسیار اندکی دریافت نمود و از حیث محتوایی بسیار مورد سرزنش قرار گرفت. این فیلم علی رغم اینکه عنوان آن ادعای روایت یک ماجرای تاریخی را می کند، سر تا سر مملوء از تحریف و کذب و اِعمال سلایق شخصی است.

از جمله اکاذیب منتشره در فیلم «ساخت اهرام مصر توسط بنی اسرائیلی است که به بردگی گرفته شده بودند». این در حالی است که اهرام حدود هزار سال قبل از خروج بنی اسرائیل از مصر ساخته شده است. در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۴ اعلام شد که مصر اکران فیلم را به خاطر اشتباهات تاریخی ممنوع نمود. علاوه بر مصر برخی کشورهای دیگر نظیر مراکش نیز اکران این فیلم را تحریم نمودند. علاوه بر این کارگردان فیلم، ریدلی اسکات در مصاحبه ای صراحتا به دستبرد محتوایی فیلم در تواریخ اعتراف نموده است.

ریدلی اسکات در مصاحبه ای گفت او چندان به معجزه باور ندارد و دنبال بلایای طبیعی است او به صحنه شکافته شدن دریای سرخ اشاره کرد و آن را با سونامی مقایسه کرد و در فیلم هم شکافته شدن دریای سرخ به شکلی نشان داده می شود انگار شکافی عظیم ناشی از زمین لرزه باعث شده دریا از بین برود. به اعتقاد الن وایت، ادیتور انجمن تبارشناسی کتاب مقدس که در بررسی خود به مقایسۀ فیلم ریدلی اسکات و روایت تورات پرداخته، همۀ جنبه های الهیاتی عذاب های الهی که در تورات هست، از این فیلم حذف شده اند. چنانکه که ملاحظه می گردد کارگردان سعی دارد برای معجزات حضرت موسی دلایل مادی بتراشد. از این رو این فیلم نگاهی کاملا ماتریالیستی به اصل واقعه دارد.

**در این مطلب نویسنده بر آن است تا تحریفات و اکاذیب فیلم را برجسته سازد و با روایات اسلامی و یهودی تطبیق دهد. لذا این نقد کاملا تاریخی بوده و ارتباطی به مسائل فنی سینمایی ندارد.

گذری بر کلیات روایت فیلم

حضرت یوسف پس از به قدرت رسیدن در مصر، بنی اسرائیل را به مصر برده و به آن ها املاک و اراضی حاصل خیزی بخشید و ایشان تا فوت حضرت یوسف در رفاه و شکوه و آسایش زندگی می کردند. اسرائیلیان چنان گسترش پیدا کرده بودند که پس از مدتی جمعیت مصر به دو دسته سبطی (بنی اسرائیلی) و قبطی (بومیان مصری) تقسیم می شد. پس از فوت یوسف ورق بازگشت و فراعنه ای بر سر کار آمدند که سخت بر یهودیان سخت گیری می کردند. این فراعنه از به قدرت رسیدن و افزایش جمعیت چشم گیر بنی اسرائیل خوف داشتند و از همین باب این قوم را برای 400 سال به یوغ بردگی کشیدند. قوم اسرائیل از 12 قبیله بزرگ تشکیل می شد و هر قبیله منشعب از یکی از 12 فرزند یعقوب پیامبر بود. یهودیان با تحمل سختی فراوان از خداوند درخواست نجات می کردند و چنین شد که پس از 400 سال دعایشان مستجاب شد و خداوند موسی را که از نوادگان «لاوی» بود در میان ایشان برانگیخت. موسی در هنگامی که سربازان فرعون اجازه تولد هیچ نوزاد اسرائیلی را نمی دادند و آن را بلافاصله پس از ظهور آثار حاملگی در مادر از بین می بردند، بدنیا آمد و به معجزه ی خداوند در قصر فرعون نزد آسیه و مادرش (که فی الواقع بعنوان دایه به قصر راه یافته بود) پرورش یافت و به قدرت رسید.

سکانس ابتدایی

در ابتدای این فیلم جنگی بین فرعون و قبیله ای در حال شکل گیری است و فرعون برای پیروزی در جنگ متوسل به جادوگران و پیشگویان می شود و موسی این عمل را به سخره می گیرد و آن را مخالف عقل می خواند. این نکته قابل توجه است که پیشگویی های مصریان مبتنی بر سحر و جادو بوده و خیالی نیست. در تایید اعتبار پیشگویی های ساحران همین بس که آن ها تمام وقایع ولادت موسی و قیام او علیه فرعون را پیش بینی کردند و تمام پیشگویی های آنان به وقوع پیوست. لذا تمسخر موسی نسبت به ساحران و غیرعقلانی خواندن سحر، نگاهی ماتریالیستی است که بلاشک ساحت حضرت موسی از آن به دور است و بلاشک این قسمت فیلم از جمله تحریفات و سلایق شخصی عوامل فیلم است که آن را در لابلای این فیلم تاریخی گنجانده اند.

حقیقت وجود رامسیس

برخی محققین از جمله «جان بایر ناس» گفته اند در طول مدتی که موسی در مدین بسر می برد فرعون مرد و فرعون بعدی به سلطنت رسید[1] اما از این جهت که این فیلم بر اساس روایات عهد عتیق ساخته شده، فرعون می میرد و فرزند او «رامسیس» به فرمانروایی می رسد و پس از آگاهی از هویت یهودی «موسی» او را تبعید می کند. حال آنکه بر اساس روایات اسلامی، مرگی برای فرعون قبل از بعثت موسی ثبت نشده قرآن کریم می گوید فرعونی که موسی و هارون به دعوت و هدایتگری او پرداخته اند همان فرعونی بوده که موسی در دربارش پرورش یافته است.[2]

آنچه که احتمال می رود این است که تاریخ سازان یهودی، از خروج موسی از مصر آگاه بوده اند اما نحوه ی خروج موسی از مصر و چگونه سر در آوردن او از مدین را نمی دانسته اند. برای پر کردن این خلا، اتفاقات فی مابین این دو حادثه را حدس زده و تاریخ نگاری کرده اند. در همین راستا احتمال داده اند هویت موسی لو رفته و چون فرعون علاقه ی وافری به موسی داشته و احتمال تبعید موسی توسط او نمی رفته پس باید فرعون مرده باشد و فرزند فرعون که از کودکی نسبت به موسی کینه و حسادت در دل داشته به پادشاهی رسیده، او موسی را تبعید کرده باشد. از اینکه فرعون پسری بنام «رامسیس» داشته و مقترن با موسی در قصر پرورش یافته اند و دوشادوش هم در جنگ ها برای فرعون خدمت می کرده اند مطلبی در قرآن وارد نشده است.

درگیری موسی با دو تن از افراد «رامسیس» در بیابان که به قصد ترور موسی به تعقیب او آمده اند موید همین فرضیه است. تاریخ پردازان یهود، از تعقیب موسی توسط افراد پادشاه آگاه بوده اند اما نمی دانستند که چرا در تعقیب او هستند. لذا برای وصل کردن این دو تکه ی داستان، قسمتی را حدس زده و در کتاب عهد عتیق وارد نموده اند. و آن قسمت عبارت است از «مرگ فرعون و به قدرت رسیدن رامسیس و تبعید کردن موسی توسط او»

سکانس ورود موسی به شهر مدین

ورود موسی به مدخل مدین نیز در فیلم و روایات اسلامی با اختلاف وارد شده است. در روایات اسلامی چنین آمده است که موسی در زیر سایه ای نشسته بود و دید که دختران شعیب کنار ایستاده و منتظر اتمام آب دادن چوپانان به گوسفندانشان هستند. پس از اتمام کار و رفتن چوپانان، دختران شعیب از آبی که ظاهرا روی زمین ریخته گوسفندان خود را آب می دهند و موسی با مشاهده این صحنه به کمک آن ها آمده و برایشان از چاه آب می کشد. لکن در فیلم موسی چوپانان را تهدید می کند و آن ها را دور می سازد تا مانع کار دختران شعیب نشوند.

پس از دعوت دختران شعیب از موسی برای صرف غذا، و ورود موسی به خانه شعیب، شعیب از نام و نشان موسی می پرسد و موسی خود را چنین معرفی نمود: من موسی پسر عمران ، اهل مصر هستم ، مادرم مرا پس از ولادت در رود نیل انداخت و آب مرا به خانه فرعون برد و سالها در خانه فرعون زندگی کردم. من یکی از ستمگران آنان را کشتم. و چون فرعون قصد کشتن مرا داشت، از مصر فرار کردم تا به اینجا رسیدم. و بعد جریان ورود به شهر و دیدن دختران او را شرح داد و افزود که من این کار را برای رضایت خداوند نمودم و اجر و مزدی نمی خواهم. در فیلم چنین خضوع و تواضعی از سمت موسی مشاهده نمی شود. موسی در مقابل سوالات شعیب از افشای نام و نشان خود پرهیز می کند و برخورد خشک و سختی با وی دارد که این نیز خلاف واقع است. پس از ازدواج موسی با صفورا، موسی مدت 10 سال به چوپانی گوسفندان شعیب می پردازد.

سکانس مکالمه موسی با خدا

در فیلم می بینیم که موسی روزی در حالیکه مشغول چوپانی است بوته ای آتشین بر کوه می بیند و به آن نزدیک می شود و در آنجا کودکی که جلوه ای از خداست رسالت وی را به موسی اعلام می دارد. این درحالیست که مطابق روایات اسلامی موسی بعد از اینکه ده سال چوپانی گوسفندان شعیب را متعهد می شود و آن را به سرانجام می رساند تصمیم به بازگشت به مصر می گیرد و در طول راه هنگامی که صفورا را درد زایمان می گیرد، موسی به دنبال شعله ای آتش به روی کوه می رود و خدا با او تکلم می کند و او را مامور به هدایت قبطی ها می کند. در شب بعثت، خدا دو معجزه ی «اژدها شدن عصا» و «دست نورانی» را به موسی نشان می دهد که در فیلم لحاظ نشده است. در حالیکه این معجزات هم در تورات (باب چهارم) و هم در قرآن وارد شده است.

ورود موسی به دربار رامسیس

استقبال هارون در هنگام ورود موسی به مصر که از وعده های خداوند به موسی بود نیز در این فیلم حذف شده است. در روایات اسلامی وارد شده موسی و هارون روزها پشت درب های قصر منتظر ماندند تا بتوانند با فرعون ملاقات کنند و در ملاقات با فرعون حاضرانی هم وجود داشتند چرا که وقتی موسی عصای خود را اژدها کرد و دست نورانی را از یقه اش بیرون آورد همه وحشت زده پا به فرار گذاشتند در حالیکه آنچه که در فیلم به نمایش کشیده شده ورود مخفیانه موسی به قصر رامسیس و تهدید کردن او به ضرب شمشیر است.

در کنار این حذفیات، کارگردان از جانب خود بخش هایی را نیز به تاریخ اضافه کرده است، از جمله عملیات های موسی علیه آسایش و امنیت مصریان در حالیکه هیچ ذکری از عملیات های تروریستی و تخریبی موسی و قومش علیه فرعون در منابع معتبر وارد نشده و این از جمله سلیقه های شخصی عوامل فیلم می باشد. تصویر زیر نمایی از سکانس حمله موسی به کشتی ها و قایق های سپاهیان رامسیس است.

عذاب های الهی

مطابق روایت تورات، در اولین عذاب از عذاب های نازل شده بر مصریان، تمام آب های مصر از جمله نیل، آب چاه ها و نیز آب ظرف ها و کوزه ها مبدل به خون شد و این در حالیست که در فیلم تنها نیل خون آلود می شود آن هم به سبب کشته شدن چند انسان توسط تمساح ها و... . چنانچه ذکر شد این طرز تصویر پردازی از معجزات و جنبه های الوهیتی فیلم، ناشی از تفکر ماتریالیستی کارگردان می باشد که سعی در نفی ماوراء الطبیعه دارد. (تصویر زیر نمایی از سکانس خونی شدن رود نیل توسط تمساح هاست.)

حذف و تحریف معجزات

از سه معجزه ی بزرگ و اصلی حضرت موسی یعنی دست نورانی (ید بیضاء)، اژدها شدن عصا و شکافت دریای سرخ که صراحتا هم در تورات وارد شده و هم در قرآن در این فیلم سینمایی هیچ حرفی به میان نیامده است.

از جمله دیگر دستبردهای بزرگ فیلنامه در تاریخ، حذف واقعه ی شکافت دریا می باشد. بنا به تصریح قرآن موسی عصای خود و بنا به تصریح تورات، دست خود را به دریای سرخ زده و دریا در اثر این تماس به اذن خداوند از هم شکافته می شود. این شکافت را تورات اینگونه توصیف می کند: « اما بنی اسرائیل در میان دریا به خشکی رفتند و آبها برای ایشان دیواری بود به طرف راست و به طرف چپ» (خروج 14: 29) با وجود این همه صراحت و روشنایی بیان، در فیلم مشاهده می کنیم که موسی شمشیر خود را در آب می اندازد و بجای شکافت، پس از مدتی سطح آب چنان کاهش می یابد که افراد به راحتی بتوانند از آن گذر کنند.