پژوهش های حقوق و ادیان | یهودیت، تورات، تلمود، صهیونیسم

پس از رهایی یهودیان از اسارت بابلی و بازگشت حاکمیت دینیِ آنان، شورا و انجمنی بزرگ از عالمان یهودی به وجود آمد که مسئول پاسخگویی به سؤالات شرعی یهودیان بود. این شورا به سنهدرین موسوم شد. با حملۀ روم به فلسطین و تخریب دوبارۀ معبد سلیمان، این حاکمیت پایان یافت و بساط سنهدرین برچیده شد و یهودیان، در مناطق مختلف پراکنده شدند. از این رو، دسترسی آنان به علمای دین سخت شد و استفتا و آگاهی از مسائل شرعی، دشوار و گاه غیرممکن گردید. علما و فقهای یهود برای رفع این معضل به تفسیر و تأویل تورات و تربیت عالم دینی پرداختند و تِناییم‌ها[1] تفاسیر شفاهی فراوانی از تورات به‌دست دادند.[2] یهودا هناسی، از رَبی‌های[3] برجستۀ زمان خود، این تفاسیر شفاهی را در کتابی به نام میشنا[4] گرد آورد. میشنا (آموزه‌های شفاهی)، در مقابل میقرا (تورات مکتوب) قرار دارد.[5] یهودیان معتقدند که حضرت موسی شریعت یهودی را طی 40 سال شفاهاً به یهودیان آموزانده و این سنت شفاهی سینه‌به‌سینه نقل شده و در کتاب میشنا مکتوب گردیده است. این کتاب برخلافِ تَنَخ خالی از آرایه‌های ادبی است و جملاتش کوتاه و مختصر است.[6]

**نمایی از یک سوفر (کاتب) درحال نگارش**

گسترش تلمود در دوره امورائیم

بااینکه در میشنا بسیاری از مسائل دینی یهودیان حل شد، ایجاز زیادِ آن، پرسش‌هایی پدید آورد. از این رو، مراکز دینی یهودی به تفسیر آن توجه کردند. این مراکز که در شرق بابل و غرب فلسطین قرار داشتند و هردو، این کتاب را پذیرفته بودند، در چندوچونِ تفسیرش اختلاف‌نظر داشتند و هر مرکزی با دیدگاه خود آن را تفسیر می‌کرد و دیدگاه‌های تفسیری متفاوت و گاه متعارضی می‌یافتند. این تفاسیر به «گِمارا»[7] به معنای «تکمله» و «اتمام» معروف شد.

حاخام‌های[8]‌ این مراکز بابلی و فلسطینی که در مجامع یهودی به «امورائیم»[9] ملقب بودند، مطالب کتاب میشنا را به‌تفصیل تفسیر می‌کردند. بررسی‌های آنان در این کتاب همانند بررسی‌های تناییم در عهد قدیم بود و با تفسیر میشنا می‌کوشیدند احکام شرعی مسائل جدید را استنباط کنند.

**چاپ و نشر ترجمه عربی تلمود بابلی برای اولین بار توسط مرکز مطالعات خاورمیانه اردن**

تلمود بابلی و فلسطینی چیست؟

تلمود مجموع میشنا و گماراست، اما از این نظر که بر اساس دیدگاه مراکز بابلی و فلسطینی دو نوع گمارا به وجود آمد، دو نوع تلمود نیز ایجاد شد که در شیوه و سبک، متفاوت بودند. تلمودِ اول به دلیل نگارشش در بابل، به تلمود بابلی[10] نامبردار بود و تلمودِ دوم از آن رو که در قدس نوشته شد، به تلمود اورشلیمی[11] شهرت یافت.[12]

میشنا در هردو تلمود یکسان است و اختلاف در متن گمارا است، هم در سبک و هم در موضوع. در تلمود بابلی برخلاف تلمود اورشلیمی که همۀ مباحث میشنا را دربرندارد، مباحث میشنا تفسیر کافی شده است. از این رو، تلمود بابلی نسبت به اورشلیمی کامل‌تر و عمیق‌تر است. علاوه بر این، دورۀ امورائیم تلمود بابلی، به‌مراتب، طولانی‌تر از دورۀ امورائیم اورشلیمی بود. دورۀ امورائیم فلسطینی از 219 تا 359 میلادی یعنی حدود 140 سال طول کشید، اما دورۀ امورائیم بابلی از 219 تا 500 و حدود 280 سال و دو برابر امورائیم فلسطینی بود. با وجود این، تدوین نهایی تلمود اورشلیمی در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم میلادی پایان گرفت. با این همه، کاربرد لفظ تلمود، مفهوم بابلی آن را به ذهن متبادر می‌کند؛ چراکه بین یهودیان تلمود بابلی شایع و متداول است. علت این شیوع را باید در مطالب و احکام گستردۀ این تلمود و حجم تقریباً سه‌برابری آن در مقایسه با تلمود اورشلیمی جست.

زبان، حجم و پیوستگی مطالب تلمود

بااینکه یهودا هناسی میشنا را نگاشت، محتوای آن محصول اندیشه، اجتهاد و فتاوای فقها و علمای فراوان در زمان‌های مختلف بود. در این کتاب با تفکر، نگارش و تبادل اندیشۀ بیش از سه‌هزار عالم یهودی در مکان‌ها و زمان‌های مختلف مواجه‌ایم. از این رو، مطالب آن یکپارچه نیست و فتاوای فقهی متفاوتی دربارۀ یک مسئله و متناسب با هر زمان دیده می‌شود. شیوۀ نگارش تلمود بدین شکل است که یک حکم از میشنا نقل شده و ذیل آن، تفاسیر و فتاوای گوناگون علمای یهود (گمارا) بیان گردیده است. اختلاف‌نظرهای فقهی در گمارا و بعضاً برخی اختلافات تنائیم در میشنا بسیار مبسوط و مستدل بوده و مستند به ادلۀ بسیاری است.

تلمود بابلی کتابی بسیار حجیم است و گفته می‌شود این مجموعه حدود دو میلیون و پانصدهزار واژه را دربرمی‌گیرد. [13]عجاج نُـوَیـهـض،[14] پژوهشگر ادیان، فعال سیاسی و نویسندۀ کتاب معروف پروتکل‌های دانشوران صهیون، می‌گوید: تلمود در اصل، چند مجلد بیشتر نبود اما در طول 8 قرن گذشته، حجم آن گسترده شد و حاخام‌ها دائماً بر آن مطالبی می‌افزودند و آن را به 36 جلد رساندند.[15]

تلمود بابلی به زبان مختلط عبری- آرامی نوشته شده و دارای واژگان یونانی و حتی لاتین نیز می‌باشد. شایان ذکر است که تلمود برای اولین‌بار در سال 2011 در اردن در 20 جلد به زبان عربی ترجمه و چاپ شد.

طبقه‌بندی محتوایی تلمود

معمولاً مطالب تلمود به دو بخش هلاخا[16] و اگادا[17] طبقه‌بندی می‌شود. هلاخا واژه‌ای عبری به معنای قوانینِ غیرمکتوب است که در اصطلاح «تفسیر شریعت» خوانده می‌شود و دربارۀ احکام شرعی و حقوقی است. اگادا نیز در لغت به معنای داستان است و در اصطلاح به هر آنچه در تلمود که هلاخا نباشد اطلاق می‌گردد. به‌طور کلی، اگادا شامل امثله یا داستان‌هایی است که برای رفع ابهام ذکر شده‌اند. در تلمود در 63 رساله به تشریع و تبیین شریعت یهودی پرداخته شده است. این رساله‌ها در 6 سدر[18] زیر طبقه‌بندی می‌شوند: زراعیم،[19] موعد،[20] ناشیم،[21] نزیقین،[22] قداشیم[23] و طهاروت.[24] در ادامه، هر سدر و محتوای آن را به‌کوتاهی بررسی می‌کنیم.

1) سدر زراعیم

در فرهنگ یهودی، کشاورزی پایۀ زندگی بشر است و تورات دربارۀ کشاورزی و پرداخت سهم فقرا و کاهنان از محصولات آن، دستورات و احکام ویژه‌ای دارد. زراعیم مشتمل بر 11 رساله و اولین سدر میشناست. موضوع این سدر، بررسی احکام حیوانات و کشاورزی و زراعت (بیع محصولات، ادعیه، زکات و سهم کاهنان) است.

2) سدر موعد

تاریخ بلند یهود بستر حوادث سرنوشت‌سازی است که یهودیان را هرسال ملزم به برگزاری مراسم یادبود برای آن حوادث می‌کند. تقویم عبری، پر است از ایام دینی خاص، اعیاد و ایام عزاداری که هریک احکام و آداب خاص خود را دارد و یهودیان موظف به رعایت آن‌اند و گاه تخطی از آن، موجب مجازات است. سدر موعد در 12 رساله، از احکام و آداب روز شنبه و عیدهایی مانند فصح و رُوش‌هَشانا سخن می‌گوید.

3) سدر ناشیم

سدر ناشیم به‌طور تفصیلی در 7 رساله، به احکام و قوانین خانوادگی و زناشویی می‌پردازد. احکام خواستگاری، عقد نکاح، حقوق و تکالیف زوجین، شرایط طلاق، لعان و احکام خاص زنان بیوه از موضوعات این سدر است. احکام نذورات نیز علی‌رغم عدم ارتباط با مباحث مذکور، در این سدر آمده است.

4) سدر نزیقین

در سدر نزیقین که چهارمین سدر میشناست، در 10 رساله به احکام و قوانین حقوقی و کیفری تلمود پرداخته می‌شود. به‌طور کلی، می‌توان رساله‌های ده‌گانۀ نزیقین را در چهار دسته گنجاند. دستۀ اول، احکام و قوانین معاملات و روابط خصوصی افراد است که در واقع، قوانین مدنی تلمود شمرده می‌شود. این قوانین در سه رسالۀ اول یعنی رسالۀ بابا کاما[25]، بابا مزیا[26]و بابا بترا[27] قرار می‌گیرند. دستۀ دوم، به جرایم، نظام دادرسی و قوانین کیفری می‌پردازد و رساله‌های آن عبارت‌اند از رسالۀ سنهدرین،[28] مکوت[29] و عیدیوت.[30] دستۀ سوم، سه رسالۀ شفوعوت،[31] آفوت[32] و هورایوت[33] را دربردارد و به برخی آموزه‌های اخلاقی می‌پردازد. دستۀ چهارم شامل رسالۀ عفوداه زاراه[34] است و از قوانین بت‌پرستی و غیر یهودیان سخن می‌گوید. در ادامه، مباحث این 10 رساله را بررسی می‌کنیم.

5) سدر قداشیم

در زمان حیات معبد سلیمان، مقدسات معبد احکام ویژه‌ای داشت. در سدر قداشیم که حاوی 11 رساله است، به این‌گونه احکام پرداخته می‌شود، مانند شرایط، ضوابط و کیفیت ذبح و اهدای قربانی به معبد مقدس، مراسم‌های خاص دینی در معبد، تطهیر معبد، و کفارات. این احکام در حال حاضر که معبد از بین رفته است، کاربردی ندارد.

6) سدر طهاروت

تورات تأکید فراوانی بر رعایت احکام طهارت و نجاست دارد، هرچند آیات آن دربارۀ مواردی نظیر ماهیت نجاست، ساکت‌اند. از این رو، عالمان یهودی در تفسیر این‌گونه آیات، باب مستقلی به نام سدر طهاروت را گشوده‌اند. موضوع نجاست در یهودیت همانند اسلام بسیار گسترده است و شامل احکام تطهیر حیوانات، اطعمه، اشربه، اماکن، وسایل و... می‌شود. این سدرِ 12رساله‌ای مفصل‌ترین بخش تلمود است.

تلمود کتاب قانون یهودیان

تلمود در ابتدا کتاب قانون نبود بلکه کتاب آموزشی مدارس بود. اما به‌تدریج به کتاب قانون تبدیل شد و همه ملزم به اجرای دستورات آن شدند. در تورات دستور داده شده است که از کاهنان اطاعت باید کرد:

«و برحسب فتوایی که ایشان (کاهنان) از مکانی که یَهُوَه[35] برگزیند برای تو بیان می‌کنند عمل نما. و هوشیار باش تا موافق هر آنچه به تو تعلیم دهند عمل نمایی. موافق مضمون شریعتی که به تو تعلیم دهند و مطابق حکمی که به تو گویند عمل نما و از فتوایی که برای تو بیان می‌کنند به طرف راست یا چپ تجاوز نکن. و شخصی که از روی تکبر رفتار نماید‌ و کاهنی را که به حضور یَهُوَه ‌خدایت به جهت خدمت در آنجا می‌ایستد یا داور را گوش نگیرد‌ آن شخص کشته شود. پس بدی را از میان اسرائیل دور کرده‌ای».[36]

علمای یهود این آیه را چنین تفسیر می‌کنند که همه باید از دستورات سنهدرین و فتاوای تلمود اطاعت کنند. به‌تدریج این نظریه قوت گرفت و بحث «دو شریعتی» پیش کشیده شد. علمای یهودی معتقد بودند برای دستیابی به سعادت، باید دو منبع دینی یعنی شریعت کتبی[37]و شریعت شفاهی[38] را با هم فراگرفت. از نظر آنان تورات و سنت شفاهی (تلمود) لازم و ملزوم یکدیگرند.[39] حتی برخی در دیدگاهی افراطی‌تر، چنین نتیجه گرفته‌اند که تلمود، جایگاهی مساوی و حتی بالاتر از تورات و عهد عتیق دارد. این دسته از حاخام‌ها تمسک به تورات را بدون توجه به تلمود، مصداق بی‌دینی دانسته و تعالیم تلمود را همتراز با تعالیم تورات شمرده‌اند.[40]

یکی از توجیهاتی که نشان می‌دهد اعتبار احکام تلمود و تورات یکسان است، منشأ واحدِ این احکام است؛ زیرا میشنا در واقع، قوانین وحیانی خداوند به موسی است که وی آنها را شفاهاً به نسل پس از خود منتقل کرده است. لذا اوامر و نواهیِ آن، وجوب شرعی و الزامی دارد و از این حیث، با دستورات تورات برابر است. بنابراین، عمل به تعالیم تورات، کافی و نجات‌دهنده نیست و باید به تعالیم میشنا نیز عمل شود. از این رو، نظر غالب علمای یهود بر قانونی و الزام‌آور بودن تعالیم و قوانین تلمود دلالت دارد.

با این حال، همۀ فرقه‌های یهودی عقیدۀ فوق دربارۀ میشنا را نمی‌پذیرند، بلکه برخی آن را رد می‌کنند و برخی از جمله فرقۀ قرائیم به مقابله و نقد تقدس میشنا و سایر تفاسیر می‌پردازند.[41] منشأ اصلی اختلافِ دو فرقۀ اصلی یهودیت، یعنی فرقۀ فریسیان که تورات را تفسیرپذیر می‌دانند، و فرقۀ صدوقیان که عقیده‌ای مخالف آن دارند، در همین موضوع نهفته است.[42] یکسان دانستنِ احکام خدا با احکام و تفاسیر حاخام‌ها زمینۀ تحریف در حقایق دینی را فراهم آورد و علاوه بر بی‌اعتمادی به احکام دینی، باعث پیدایش فرقه‌های دینی شد،

اما باید گفت نظر اخیر پذیرفتنی نیست و بررسی منابع مسیحی به‌ویژه اناجیل، خلاف آن را نشان می‌دهد. در این منابع بارها از گفت‌وگوی حضرت مسیح با فریسیان سخن رفته است و او در تمام این موارد، هیچ‌گاه تفسیر آنان از تورات را تکذیب نکرد بلکه آنها را به دلیل عمل نکردن به تفاسیرشان نکوهید. به‌علاوه، او پیروان خود را به اطاعت از تفاسیر حاخام‌ها - و نه سیرۀ ایشان - فرامی‌خواند:

«آنگاه عیسی خطاب به مردم و شاگردانش فرمود: علمای مذهبی و فریسیان بر کرسی موسی نشسته‌اند و احکام او را تفسیر می‌کنند. پس آنچه به شما تعلیم می‌دهند، به جا آورید، اما هیچ‌گاه از اعمالشان سرمشق نگیرید، زیرا هرگز به تعالیمی که می‌دهند، خودشان عمل نمی‌کنند. ایشان احکام دینی را همچون بارهای سنگینی بر دوش شما می‌گذارند، اما خودشان حاضر نیستند آنها را به جا آورند. هر کاری می‌کنند، برای تظاهر است. دعاها و آیه‌های کتاب آسمانی را می‌نویسند و به بازویشان می‌بندند، و دامن رداهایشان را عمداً بلندتر می‌دوزند تا جلب توجه کنند و مردم آنان را دیندار بدانند. چقدر دوست می‌دارند که در میهمانی‌ها ایشان را در صدر مجلس بنشانند، و در عبادتگاه‌ها همیشه در ردیف جلو قرار گیرند. چه لذتی می‌برند که مردم در کوچه و خیابان، ایشان را تعظیم کنند و به آنان «آقا» و «استاد» گویند. اما شما چنین القابی را از مردم نپذیرید، چون شما یک استاد دارید و همۀ شما با هم برابر و برادرید».[43]

بااینکه از آیات فوق به‌خوبی برمی‌آید که مسیح تعالیم میشنا را تصدیق کرده است، علمای مسیحی بارها دستور به نابود ساختن آن دادند. گزارش‌های فراوانی هست که در قرون وسطی، عوامل کلیسا تلمود را می‌سوزاندند.[44]

[1]. تنائیم (Tena'im) به معلمان شریعت در فلسطین اطلاق می گردد. ایشان متخصص در تدریس میشنا بودند. یهودا هناسی، در رأس تنائیم و معلمان قرار دارد.

[2]. Unterman, Isaac, The Talmud, Third Printing, p.56-58.

[3]. به آموزگار و پژوهشگر یهودی، ربی (Rabbi)گفته می‌شود.

[4]. Mishnah.

[5]. Barclay, Joseph, The Talmud, London, p.1.

[6]. M.friedlander, Text-book of the Jewish religion, p. 92.

[7]. Gemara.

[8]. نگارش صحیح این کلمه به عبری «حاخام» است اما به صورت «خاخام» تلفظ می‌شود. کتاب حاضر نیز همانند سایر کتب ادیان‌پژوهی انگلیسی، عربی و فارسی، از همین شیوه تبعیت نموده است. حاخام در لغت به معنای حکیم، عاقل و باهوش، و در اصطلاح به معنای دانشمندان دینی یهود است. ر.ک:

Encyclopedia Judaica, Vol.8, p, 245, art. Hakham.

[9]. Emoraiim، در لغت به معنای «شارحان» است و در اصطلاح به مفسران میشنا اطلاق می گردد. ایشان در فلسطین و عراق طی سال‌های 200 الی 500 میلادی به شرح تفصیلی کلمه به کلمه و عبارت به عبارت میشنا پرداختند.

[10]. Babylonian Talmud.

[11]. Yerushlami Talmud.

[12]. Danby, Herbert, The Mishnah, p. xxxi.

[13]. التلمود البابلی، ج1، ص26.

[14]. Agag Noueihed.

[15]. نویهض، عجاج، پروتکل‌های دانشوران صهیون، ترجمۀ حمیدرضا شیخی، ص575-579.

[16]. Halakha.

[17]. Agada.

[19]. Zeraim.

[20]. Mo'ed.

[21]. Nashim.

[22]. Nezikin.

[23]. Kodashim.

[24]. Toharoth.

[25]. Baba Kamma.

[26]. Baba Metziah.

[27]. Baba Bathra.

[28]. Sanhedrin.

[29]. Makkoth.

[30]. Eduyoth.

[31]. Shevuoth.

[32]. Avoth.

[33]. Horayoth.

[34]. Avodah Zarah.

[35]. یهوه (Yahowah) نام خاص و اعظم خداوند در دین یهود است، مانند «الله» در دین اسلام. تلفظ و ریشۀ دقیق این اسم به علت حرمت تلفظ آن در یهودیت معلوم نیست. (برای اطلاع بیشتر ر.ک: مهدیزاده، علی، «اسم اعظم در دین یهود»، نشریۀ مقالات و بررسی‌ها، شمارۀ 55 و 56، ص57).

[36]. Deu 17:10-12.

[37]. Written Law.

[38]. Oral Law.

[39]. Jacob Zallel Lautherbach, Midrash and Mishnah, p. 86-87.

[40]. برای آرای مختلف حاخام‌ها دربارۀ اعتبار و جایگاه تلمود نسبت به تورات ر.ک: نصرالله، یوسف، کنز المرصود فی قواعد التلمود، ص31-35.

[41]. ایبش، احمد، التلمود کتاب الیهود المقدس، ص41.

[42]. حسین، عبدالله، المسألة الیهودیة، ص24.

[43]. کتاب مقدس، ترجمه تفسیری، انجیل متی 23: 1-8.

[44]. The Jewish Encyclopedia, Vol. 12, p.22-23, Art. Talmud.