-
۴۳۳۲۱
تلمود چیست؟
تاریخچه پیدایش تلمود
پس از رهایی یهودیان از اسارت بابلی و بازگشت حاکمیت دینی آنان، شورا و انجمنی بزرگ از عالمان یهودی به وجود آمد که مسئول پاسخگویی به سؤالات شرعی یهودیان بود. این شورا به «سنهدرین» موسوم شد. با حملۀ روم به فلسطین و تخریب دوبارۀ معبد سلیمان، این حاکمیت پایان یافت و بساط سنهدرین برچیده شد و یهودیان، در مناطق مختلف پراکنده شدند.
«نمایی از یک سوفر (کاتب متون مقدس یهودی) درحال نگارش»
از این رو، دسترسی آنان به علمای دین سخت شد و استفتاء و آگاهی از مسائل شرعی، دشوار و گاه غیر ممکن گردید. این نقطه تاریخی، نقطه آغاز پیدایش تلمود شد. بدین ترتیب علما و فقهای یهود برای رفع این معضل به تفسیر و تأویل تورات و تربیت عالم دینی پرداختند و تناییم (معلمان یهودی) تفاسیر شفاهی فراوانی از تورات به‌دست دادند.
یهودا هناسی، یکی از ربی های برجسته زمان خود بود که این تفاسیر شفاهی را در کتابی به نام میشنا گرد آورد. میشنا (آموزه‌های شفاهی)، در مقابل میقرا (تورات مکتوب) قرار دارد. یهودیان معتقدند که حضرت موسی شریعت یهودی را طی 40 سال شفاهاً به یهودیان آموزانده و این سنت شفاهی سینه به سینه نقل شده و در کتاب میشنا مکتوب گردیده است. این کتاب برخلافِ تَنَخ خالی از آرایه‌های ادبی است و جملاتش کوتاه و مختصر است.
گمارا و تاریخچه ایجاد آن
با اینکه میشنا تلمود بسیاری از مسائل دینی یهودیان حل کرد، اما اختصار افراطی آن، پرسش های زیادی باقی گذاشت. از این رو، مراکز دینی یهودی به تفسیر آن روی آوردند. این مراکز در شرق بابل و غرب فلسطین قرار داشتند و هر دو، این کتاب را پذیرفته بودند. با این وجود در تفسیر آن اختلاف نظر داشتند و هر مرکز با دیدگاه خود آن را تفسیر می‌کرد. این چنین بود که دیدگاه های تفسیری متفاوت و گاه متعارضی به وجود آمد. این تفاسیر به «گِمارا» به معنای «تکمله» و «اتمام» معروف شد که زمینه ساز ایجاد محتوای تلمود شد.
امورائیم با تنائیم چه فرقی دارد؟
حاخام های مراکز بابلی و فلسطینی که در مجامع یهودی به «امورائیم» ملقب بودند، مطالب کتاب میشنا را مفصلا تفسیر می‌کردند. امورائیم Emoraiim، در لغت به معنای «شارحان» است و در اصطلاح به مفسران میشنا اطلاق می گردد. ایشان در فلسطین و عراق طی سال‌های 200 الی 500 میلادی به شرح تفصیلی کلمه به کلمه و عبارت به عبارت میشنا پرداختند و تلمود امروزی را به وجود آوردند. تنائیم Tena'im به معلمان شریعت در فلسطین اطلاق می گردد. ایشان متخصص در تدریس میشنا بودند. نسبت امورائیم به میشنا، از حیث تفسیر همچون نسبت تناییم به تورات است.
قابل ذکر است تلمود در سال 2011 در 20 جلد به همت جمعی از پژوهشگران به زبان عربی ترجمه شده است.
تلمود بابلی و اورشلیمی چیست؟
به مجموعه میشنا و گمارا، کتاب تلمود می گویند. از آنجا که مراکز بابلی و فلسطینی در تفسیر میشنا اختلاف داشتند و دو نوع گمارا به وجود آمد، به تبع آن دو نوع تلمود نیز ایجاد شد که در شیوه و سبک، متفاوت بودند. کتاب اول به دلیل نگارش آن در بابل، به تلمود بابلی Babylonian Talmud معروف شد و مجموعه دوم از آن رو که در قدس نوشته شد، به تلمود اورشلیمی Yerushlami Talmud یا تلمود فلسطینی شهرت یافت.
میشنا در هر دو مجموعه یکسان است و اختلاف در متن گمارا است. در تلمود بابلی برخلاف تلمود اورشلیمی که همۀ مباحث میشنا را پوشش نداده، مباحث میشنا تفسیر کافی شده است. از این رو، تلمود بابلی نسبت به اورشلیمی کامل تر و عمیق تر است. علاوه بر این، دورۀ امورائیم تلمود بابلی، به مراتب، طولانی تر از دورۀ امورائیم اورشلیمی بود. دورۀ امورائیم فلسطینی از 219 تا 359 میلادی یعنی حدود 140 سال طول کشید، اما دورۀ امورائیم بابلی از 219 تا 500 و حدود 280 سال و دو برابر امورائیم فلسطینی بود. با وجود این، تدوین نهایی تلمود اورشلیمی در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم میلادی پایان گرفت. هر جا که از لفظ تلمود استفاده می شود، منظور تلمود بابلی است؛ چرا که بین یهودیان تلمود بابلی شایع تر و متداول تر است. علت این شیوع را باید در مطالب و احکام گستردۀ این مجموعه دانست که تقریباً حجمی 3 برابر نمونه اورشلیمی آن دارد.
زبان و نویسنده تلمود
با اینکه یهودا هناسی میشنا را نوشت، اما محتوای آن محصول اندیشه، اجتهاد و فتاوای جمعی از فقها و علمای یهودی در زمان های مختلف بود. در واقع این کتاب حاصل تفکر و تبادل اندیشه بیش از سه هزار عالم یهودی در مکان ها و زمان های مختلف است. از این رو، مطالب آن یکپارچه نیست و فتاوای فقهی متفاوتی دربارۀ یک مسئله و متناسب با هر زمان دیده می شود. شیوۀ نگارش تلمود بدین شکل است که یک حکم از میشنا نقل شده و ذیل آن، تفاسیر و فتاوای گوناگون علمای یهود (گمارا) بیان گردیده است. اختلاف نظرهای فقهی در گمارا و بعضاً برخی اختلافات تنائیم در میشنا بسیار مبسوط و مستدل بوده و مستند به ادلۀ بسیاری است.
تلمود بابلی کتابی بسیار حجیم است و گفته می شود این مجموعه حدود 2.500.000 واژه را دربرمی گیرد. عجاج نُوَیهض، پژوهشگر ادیان، فعال سیاسی و نویسندۀ کتاب معروف پروتکل‌های دانشوران صهیون، می‌گوید: Talmud در اصل، چند مجلد بیشتر نبود اما در طول 8 قرن گذشته، حجم آن گسترده شد و حاخام‌ها دائماً بر آن مطالبی می‌افزودند و آن را به 36 جلد رساندند.
زبان تلمود بابلی عبری-آرامی است و دارای واژگان یونانی و حتی لاتین نیز می‌باشد. شایان ذکر است که تلمود برای اولین بار در سال 2011 در اردن در 20 جلد به زبان عربی ترجمه و چاپ شد. نسخه های انگلیسی 20 جلدی آن نیز در اروپا و آمریکا به چاپ رسیده است.
طبقه بندی تلمود
معمولاً مطالب تلمود به دو بخش هلاخا (Halakha) و اگادا (Agada) طبقه بندی می شود. هلاخا واژه ای عبری به معنای قوانینِ غیر مکتوب است که در اصطلاح «تفسیر شریعت» خوانده می‌شود و دربارۀ احکام شرعی و حقوقی است. اگادا نیز در لغت به معنای داستان است و در اصطلاح به هر آنچه که هلاخا نباشد اطلاق می گردد. به طور کلی، اگادا شامل مثال ها یا داستان هایی است که برای رفع ابهام ذکر شده اند. 63 رساله تلمود به تشریع و تبیین شریعت یهودی پرداخته شده است. این رساله ها در 6 سدر زیر طبقه بندی می شوند: زراعیم، موعد، ناشیم، نزیقین، قداشیم و طهاروت. در ادامه، هر سدر و محتوای آن را مختصرا بررسی می کنیم.
1) سدر زراعیم (Zeraim)، احکام زراعت و زکات در تلمود
در فرهنگ یهودی، کشاورزی پایۀ زندگی بشر است و تورات و تلمود دربارۀ کشاورزی و پرداخت سهم فقرا و کاهنان از محصولات آن، دستورات و احکام ویژه‌ای دارد. زراعیم مشتمل بر 11 رساله و اولین سدر میشناست. موضوع این سدر، بررسی احکام حیوانات و کشاورزی و زراعت (بیع محصولات، ادعیه، زکات و سهم کاهنان) است.
2) سدر موعد (Mo'ed)، احکام اعیاد و عزاداری های تلمود
تاریخ بلند یهود بستر حوادث سرنوشت سازی است که یهودیان را هر سال ملزم به برگزاری مراسم یادبود برای آن حوادث می کند. تقویم عبری، پر است از ایام دینی خاص، اعیاد و ایام عزاداری که هر یک احکام و آداب خاص خود را دارد و یهودیان موظف به رعایت آن هستند و گاه تخطی از آن، موجب مجازات است. سدر موعد در 12 رساله، از احکام و آداب روز شنبه و عید هایی مانند فصح و رُوش هَشانا سخن می گوید.
3) سدر ناشیم (Nashim)، حقوق خانواده در یهودیت
سدر ناشیم بطور تفصیلی در 7 رساله، به احکام و قوانین خانوادگی و زناشویی می پردازد. احکام خواستگاری، عقد نکاح، حقوق و تکالیف زوجین، شرایط طلاق، لعان و احکام خاص زنان بیوه از موضوعات این سدر است. احکام نذورات نیز علی رغم عدم ارتباط با مباحث مذکور، در این سدر آمده است.
4) سدر نزیقین (Nezikin)، حقوق مدنی و کیفری تلمود
در سدر نزیقین که چهارمین سدر میشناست، در 10 رساله به احکام و قوانین حقوقی و کیفری پرداخته می‌شود. بطور کلی، می توان رساله های ده گانۀ نزیقین را در چهار دسته گنجاند. دستۀ اول، احکام و قوانین معاملات و روابط خصوصی افراد است که در واقع، قوانین مدنی تلمود شمرده می شود. این قوانین در سه رسالۀ اول یعنی رسالۀ بابا کاما (Baba Kamma)، بابا مزیا (Baba Metziah) و بابا بترا (Baba Bathra) قرار می‌گیرند.
دستۀ دوم رسالات این سدر به تعریف جرایم، نظام دادرسی و قوانین کیفری می‌پردازد و رساله های آن عبارتند از رسالۀ سنهدرین (Sanhedrin)، مکوت (Makkoth) و عیدیوت (Eduyoth). دستۀ سوم، سه رسالۀ شفوعوت (Shevuoth)، آفوت (Avoth) و هورایوت (Horayoth) را دربردارد و به برخی آموزه های اخلاقی می پردازد. دستۀ چهارم شامل رسالۀ عفوداه زاراه (Avodah Zarah) است و از قوانین بت پرستی و غیر یهودیان سخن می‌گوید.
5) سدر قداشیم (Kodashim)، احکام مقدسات
در زمان حیات معبد سلیمان، مقدسات معبد احکام ویژه‌ای داشت. در سدر قداشیم تلمود که حاوی 11 رساله است، به این‌گونه احکام پرداخته می‌شود، مانند شرایط، ضوابط و کیفیت ذبح و اهدای قربانی به معبد مقدس، مراسم‌های خاص دینی در معبد، تطهیر معبد، و کفارات. این احکام در حال حاضر که معبد از بین رفته است، کاربردی ندارد.
6) سدر طهاروت (Toharoth)، احکام طهارات و نجاسات
تورات تأکید فراوانی بر رعایت احکام طهارت و نجاست دارد، هرچند آیات آن دربارۀ مواردی نظیر ماهیت نجاست، ساکت اند. از این رو، عالمان یهودی در تفسیر این گونه آیات، باب مستقلی به نام سدر طهاروت را گشوده اند. موضوع نجاست در یهودیت همانند اسلام بسیار گسترده است و شامل احکام تطهیر حیوانات، اطعمه، اشربه، اماکن، وسایل و... می‌شود. این سدرِ 12 رساله ای مفصل ترین بخش تلمود است.
دانلود تلمود ، دومین کتاب یهودیان
دانلود تلمود ، دومین کتاب یهودیاندر ادامه ترجمه بخشی از پیشگفتار و مقدمه کتاب تلمود را ارائه خواهیم نمود. مطالعه این مقدمه ضرورتی ندارد و چنانچه قصد دانلود تلمود را دارید می توانید به انتهای مطلب مراجعه کنید. در مورد دین یهود، از آنجایی که منبع پایه مورد اعتماد شناخت این دین، کتاب عهد عتیق می باشد، ترجمه عربی از این متن مقدس در یهودیت وجود دارد. اما سایر متون دینی در یهودیت، تاکنون به زبان عربی ترجمه نشده اند. فلذا یهود پژوهان قادر به مطالعه معارف یهودی خارج از عهد عتیق نیستند. برای دانلود کتاب تلمود PDF می توانید به انتهای همین مطلب رجوع کنید.
کتاب تلمود Talmud پس از عهد عتیق، دومین نص دینی معتبر شمرده شده و همانند منابع دیانت یهودی است. تلمود منبع شرح عهد عتیق بوده و مواد دینی آن را تفسیر می کند و در شکل گیری تفکر یهودی، جایگاه والایی دارد. گاهگاه اهمیت تلمود با عهد عتیق و تورات در میزان اهمیت دینی و شرعی و عبادی، برابری می کند. از آنجایی که ترجمه تلمود که تکیه گاه اصلی در شناخت یهود است و مطالعه یهود بدون آن ناقص است، وجود ندارد، و نیز با توجه به اینکه طبیعت و مواد مباحث عقلی کتاب تلمود، با اساطیر و خرافات پوشانیده شده؛ نبود ترجمه عربی برای تلمود تاثیر بسیاری در مطالعه یهود دارد. من معتقدم که کتاب ترجمه تلمود امری ضروری و شروعی دوباره در مطالعه دین یهود به زبان عربی است.
میشنا همانند منابع تفسیری عهد عتیق، و منابع شریعت یهودی، مهم بوده و همانند یک کتاب، یک سیستم و یک واحد فعالیت برای سیر و رشد شریعت شفاهی می باشد. و از سویی یک متن تخصصی برای دانش پژوهان می باشد که می تواند راهنمای آنان در مطالعات شان باشد. کتاب تلمود یک نظام شریعت برای صدور حکم در هر حالت عملی ارائه می کند.
اهمیت مطالعه تلمود در شناخت دین یهود
میشنا در فراگیری و شمولیت خود بر مسائل، تفسیر جدیدی برای یهودیت ارائه می دهد که اجازه می دهد در مورد یهودیت میشنایی بحث شود. همانند مرحله ای از مراحل دگرگونی دیانت یهودی که بعد از یهودیت توراتی اتفاق افتاد و داعیه دار پیروی از بخش های مهم تر عهد عتیق بود. ترجمه میشنا که بخشی از کتاب تلمود است، افق هایی بیشتری را جهت فهم عمیق معارف یهودی خواهد گشود. چرا که این منبع دینی یهودی، شکل دهنده ی حیات یهودی است؛ و مفسر تورات و سایر اسفار عهد عتیق می باشد. کتاب تلمود جهان بینی یهودیان را ترسیم نموده و روابط یهودیان و غیریهودیان را تبیین و تحدید می کند.
تلمود کتاب قانون یهودیان
تلمود در ابتدا کتاب قانون نبود بلکه کتاب آموزشی مدارس بود. اما به‌تدریج به کتاب قانون تبدیل شد و همه ملزم به اجرای دستورات آن شدند. در تورات دستور داده شده است که از کاهنان اطاعت باید کرد:
«و برحسب فتوایی که ایشان (کاهنان) از مکانی که یَهُوَه برگزیند برای تو بیان میکنند عمل نما. و هوشیار باش تا موافق هر آنچه به تو تعلیم دهند عمل نمایی. موافق مضمون شریعتی که به تو تعلیم دهند و مطابق حکمی که به تو گویند عمل نما و از فتوایی که برای تو بیان میکنند به طرف راست یا چپ تجاوز نکن. و شخصی که از روی تکبر رفتار نماید و کاهنی را که به حضور یَهُوَه خدایت به جهت خدمت در آنجا می‌ایستد یا داور را گوش نگیرد آن شخص کشته شود. پس بدی را از میان اسرائیل دور کرده‌ای». (تثنیه 17: 10-12)
علمای یهود این آیه را چنین تفسیر می کنند که همه باید از دستورات سنهدرین و فتاوای تلمود اطاعت کنند. به تدریج این نظریه قوت گرفت و بحث «دو شریعتی» پیش کشیده شد. علمای یهودی معتقد بودند برای دستیابی به سعادت، باید دو منبع دینی یعنی شریعت کتبی و شریعت شفاهی را با هم فرا گرفت. از نظر آنان تورات و سنت شفاهی (تلمود) لازم و ملزوم یکدیگرند. حتی برخی در دیدگاهی افراطی تر، چنین نتیجه گرفته اند که تلمود، جایگاهی مساوی و حتی بالاتر از تورات و عهد عتیق دارد. این دسته از حاخام ها تمسک به تورات را بدون توجه به تلمود، مصداق بی دینی دانسته و تعالیم آن را همتراز با تعالیم تورات شمرده اند.
یکی از توجیهاتی که نشان می‌دهد اعتبار احکام تلمود و تورات یکسان است، منشأ واحدِ این احکام است؛ زیرا میشنا در واقع، قوانین وحیانی خداوند به موسی است که وی آنها را شفاهاً به نسل پس از خود منتقل کرده است. لذا اوامر و نواهیِ آن، وجوب شرعی و الزامی دارد و از این حیث، با دستورات تورات برابر است. بنابراین، عمل به تعالیم تورات، کافی و نجات دهنده نیست و باید به تعالیم میشنا نیز عمل شود. از این رو، نظر غالب علمای یهود بر قانونی و الزام آور بودن تعالیم و قوانین تلمود دلالت دارد.
با این حال، همۀ فرقه های یهودی عقیدۀ فوق دربارۀ میشنا را نمی‌پذیرند، بلکه برخی آن را رد میکنند و برخی از جمله فرقۀ قرائیم به مقابله و نقد تقدس میشنا و سایر تفاسیر می‌پردازند. منشأ اصلی اختلافِ دو فرقۀ اصلی یهودیت، یعنی فرقۀ فریسیان که تورات را تفسیرپذیر می‌دانند، و فرقۀ صدوقیان که عقیده‌ای مخالف آن دارند، در همین موضوع نهفته است. یکسان دانستنِ احکام خدا با احکام و تفاسیر حاخام ها زمینۀ تحریف در حقایق دینی را فراهم آورد و علاوه بر بی اعتمادی به احکام دینی، باعث پیدایش فرقه های دینی شد،
اما باید گفت نظر اخیر قابل پذیرش نیست و بررسی منابع مسیحی بویژه اناجیل، خلاف آن را نشان می دهد. در این منابع بارها از گفتگوی حضرت عیسی با فریسیان سخن به میان آمده و او در تمام این موارد، هیچ گاه تفسیر آنان از تورات را تکذیب نکرد بلکه آن ها را به دلیل عمل نکردن به تفاسیرشان سرزنش کرد. به علاوه، او پیروان خود را به اطاعت از تفاسیر حاخام ها - و نه سیرۀ ایشان - فرا می خواند. علی رغم اینکه از آیات صریح انجیل به خوبی بر می آید که مسیح تعالیم میشنا را تصدیق کرده، اما علمای مسیحی بارها دستور به نابود ساختن آن دادند. گزارش های فراوانی هست که در قرون وسطی، عوامل کلیسا تلمود را می سوزاندند.
ترجمه فارسی تلمود وجود ندارد
تلمود تا کنون به فارسی ترجمه نشده و تنها نسخه های عبری، انگلیسی و عربی آن موجود است. لذا توصیه می شود از جستجو برای دانلود ترجمه فارسی تلمود بپرهیزید. ترجمه عربی این اثر روان و فصیح بوده و مطالعه آن برای افراد حوزوی و متخصصین علوم اسلامی که با متون عربی سر و کار دارند، دشوار نیست. ترجمه انگلیسی نیز روان و قابل فهم است. چنانچه به اصطلاحاتی برخوردید که مفهوم نبود، می توانید از دایره المعارف یهودی یا دانشنامه جودائیکا استفاده کنید. برخی افراد مدعی هستند تلمود به فارسی ترجمه شده، اما این ادعا بلاشک مردود است. با توجه به حجم بسیار بالای متن تلمود (20 جلد)، نیاز است گروهی از پژوهشگران مدت مدیدی را صرف ترجمه فارسی تلمود کنند. با توجه به اینکه افراد جامعه ادیان پژوهان فارسی زبان، نسبت به پژوهشگران عرب و انگلیسی زبان بسیار اندک است، گمان نمی رود هیچ وقت مجموعه تلمود به طور کامل به فارسی ترجمه شود. از طرفی متخصصان و پژوهشگران ادیان در ایران غالبا قادر به مطالعه متون تخصصی ادیان به زبان انگلیسی و عربی هستند و نیاز جدی به ترجمه تلمود احساس نمی شود.
نکته بسیار مهم برای پژوهشگران و نویسندگان
لطفا قبل از دانلود تلمود به این نکته مهم توجه داشته باشید. اگر قصد دارید در تالیف مقاله، پایان نامه یا کتابِ خود از تلمود به عنوان منبع استفاده کنید، پیشنهاد می شود از نسخه 17 جلدی تلمود اورشلیمی عبری-انگلیسی استفاده کنید. این نسخه، در واقع اسکن صفحات چاپی است و قابلیت استناد دارد. همچنین این نسخه کاملا معتبر و دارای امتیاز و ارزش رفرنس است. استفاده از این تلمود و همچنین دایره المعارف جودائیکا شانس پذیرش مقالات شما را در مرحله داوری بالاتر می برد.
بنده در هنگام داوری برخی مقالات به دفعات دیده ام که نویسنده عبارتی را از تلمود نقل می کند و سپس به کتابی غیر از تلمود ارجاع می دهد. به کتاب هایی همچون «سیری در تلمود»، «گنجینه ای از تلمود»، «پروتکل های دانشوران صهیون» و ... . باید توجه داشته باشید که این ها منابع دست سوم و چهارم محسوب می شوند. لذا این شیوه ارجاع دهی یک امتیاز منفی برای اثر شما در مرحله داوری تلقی خواهد شد. شما وقتی نکته ای را از تلمود نقل می کنید، باید به خود تلمود ارجاع بدهید. بنابراین بسته به میزان مهارت تان در زبان انگلیسی یا عربی توصیه می کنم اقدام به دانلود تلمود انگلیسی 17 جلدی یا تلمود عربی 6 جلدی نمایید.
مجددا تاکید می شود اگر قصد ندارید به صورت جدی وارد مبحث یهودیت بشوید توصیه می کنم از تهیه تلمود صرف نظر کنید. برای آشنایی با فقه و احکام دین یهود می توانید از کتاب بن ایش های استفاده کنید. این اثر دو جلدی، به زبان فارسی و کاملا روان است. در تحقیقات خود نیز می توانید به آن ارجاع بدهید. بن ایش حای یک اثر دینی از ربی یوسف حییم است که مجموعه احکام روزه مره عوام یهودیان را در بر می گیرد. این کتاب در واقع مانند رساله توضیح المسائل یهودیان است و احکام کاربردی دین یهود را به زبان فارسی ارائه می کند.
***
بهای کتاب تلمود (دوره 6 جلدی): 49.000 تومان
توضیح: این فایل PDF تمام 6 جلد میشنا را در بر می گیرد و به زبان عربی است. فایل فوق بر خلاف نسخه های غیرمجاز، فاقد هرگونه سانسور بوده و انطباق آن با اصل اثر تایید می گردد.
(انتشار مجاز و انحصاری نسخه الکترونیکی اثر از اندیشکده اریحا)
بهای کتاب تلمود بابلی (دوره 10 جلدی): 49.000 تومان
توضیح: این فایل PDF شامل 10 جلد تلمود بابلی به زبان انگلیسی و اثر مایکل رودکینسون می باشد.
بهای کتاب تلمود اورشلیمی (دوره 17 جلدی): 89.000 تومان
توضیح: این فایل شامل 17 جلد فایل pdf تلمود اورشلیمی است. این مجموعه بزرگترین و کامل ترین تلمود اورشلیمی در دنیاست که توسط جمعی از پژوهشگران به زبان انگلیسی ترجمه شده است. کتاب به صورت دو زبانه عبری-انگلیسی بوده و کیفیت صفحات بسیار عالی است. چنانچه قصد فراگیری زبان عبری و آشنایی با مفاهیم دینی یهودیان را نیز دارید، استفاده از این مجموعه بلاشک بسیار مفید خواهد بود.
(انتشار مجاز و انحصاری نسخه الکترونیکی اثر از اندیشکده اریحا)
تهیه و تنظیم: اندیشکده اریحا
حبیب قربانی 
دانلود تورات فارسی PDF رایگان + بدون سانسور
