دفاع مشروع در شریعت یهودی و اسلامی

امروزه دفاع مشروع یکی از اسباب زوال جرم و مجازات است و اگر کسی در دفاع از خود در برابر مهاجم، او را بکشد هیچ‌گونه مسئولیت کیفری ندارد: «دفاع مشروع قدرتی بازدارنده، با هدف جلوگیری از خطرهایی است که رهایی از آن جز با ارتکاب جرم ممکن نیست... از این رو، اعمال دفاعی از یک سو به شرط ضرورت و از سوی دیگر، به شرط تناسب، مقید شده است». دفاع مشروع یکی از اسباب اباحه در نظام حقوقی اسلام و یهود است.

مطابق تورات اگر سارقی به قصد سرقت وارد خانه‌ای شود و با صاحب‌خانه درگیر شود و بر اثر ضرب‌وجرح کشته شود، حق خون‌خواهی برای او نیست و صاحب‌خانه مبراست؛ چراکه عمل او دفاع مشروع تلقی می‌شود، زیرا سارق قبل از شروع سرقت، احتمال درگیری و قتل صاحب‌خانه را می‌داده است. پس او هم به قصد قتل صاحب‌خانه اقدام به سرقت کرده است: «اگر دزدی در رخنه کردن (ورود بدون اذن به قصد سرقت) گرفته شود و او را بزنند به‌طوری که بمیرد بازخواستِ خون برای او نباشد».

احکام دفاع مشروع در تلمود

بدین‌ترتیب، علمای یهود در باب دفاع مشروع، قاعده‌‌ای استخراج کردند که «اگر کسى آمد تا تو را بکشد، تو باید زودتر وى را بکشى». این قاعده، مستند است به این دستور تورات: «اگر شخصی عمداً نزد همسایۀ خود آید تا او را به‌مکر بکُشد، آنگاه او را از مذبح من کشیده، به قتل برسان». دربارۀ شرکت در دفاع مشروع نیز در تلمود قانونی هست با نام «قانون رادف» که طبق آن اگر شخص ثالثی، شاهد تهاجم علیه فردی باشد، اگر نجات آن فرد منوط به قتل مهاجم باشد، بر آن شخص واجب است که او را از پای درآورد: «کسی که به‌منظور قتل مورد تهاجم دیگری قرار گرفته، باید محافظت شود ولو با قتل مهاجم».

احکام دفاع مشروع در فقه اسلام

اسلام نیز دفاع در مقابل تجاوز به نفس را نه‌تنها جایز می‌شمارد بلکه در صورت توانایی، آن را بر هر مسلمانی واجب می‌داند، هرچند منجر به قتل مهاجم گردد. در کتب فقه اسلامی در ابواب دفاع، دربارۀ مهدور‌الدم بودن خون مهاجم، به نصوص عدیده‌ای استناد شده که حکمی مشابه حکم تورات دارند: «اگر دزد یا غیر دزد بر شخصی در خانه‌اش یا غیر خانه‌اش، هجوم آورد تا ظالمانه او را بکشد، بر او واجب است به هر وسیلۀ ممکن، دفاع نماید ولو اینکه به قتل مهاجم منجر شود، و تسلیم شدن و پذیرفتن ظلم برایش جایز نیست». شایان ذکر است که علت تشابه حکم اسلام با حکم یهود دراین‌باره مکمل بودن دین اسلام است و این دین با ذکر مجدد احکام اصیل تورات، این آموزه‌ها را تأیید و امضا می‌کند.

رعایت تناسب شرط مشروعیت دفاع در یهودیت و اسلام

اسلام و یهود، مشروعیت دفاع را مشروط به تناسب اقدامات دفاعی با متوقف کردن مهاجم می‌دانند. به عبارت دیگر، اقدامات دفاع مشروع باید به اندازه‌ای باشد که مهاجم را بازدارد و نباید بیش از حدِ ضرورت به او آسیب برسد. از این رو، فقهای اسلام احتیاط واجب می‌دانند که مدافع، مراعاتِ الاسهل فالاسهل را بکند؛ برای مثال، اگر می‌توان مهاجم را با فریاد دور کرد به همان اندازه بسنده شود و اگر مؤثر واقع نشد، با دست و چنانچه فایده نبخشید با چوب، و سپس با حربه.

احکام دفاع مشروع در تورات

در یهود نیز مدافع باید شرط تناسب را رعایت کند لذا «کسى که تعقیب‌کنندۀ خود را مى‌کشد، در حالى که مى‌تواند به طریق دیگرى خود را نجات دهد، ممکن است خود متهم به قتل عمد شود». تورات دربارۀ الزامی بودنِ این تناسب می‌گوید: «اگر دو نفر با یکدیگر منازعه کنند و زن یکی از آن دو پیش آید تا شوهر خود را از دست زننده‌اش برهاند و دست خود را دراز کند و عورت او را بگیرد، پس دست او را قطع کن و چشم تو بر او ترحم نکند».

ابن میمون، فقیه بزرگ یهودی، در تفسیر این آیه می‌گوید: «اگر توقف تهاجم رادف با صدمه زدن به اعضای بدن او ممکن باشد، باید چنین کرد. بنابراین، اگر کسی می‌تواند با خدنگ، پرتاب سنگ یا شمشیر یا قطع دست و شکست پا یا نابینا کردن رادف و یا هر اقدام دیگری وی را متوقف کند، باید به یکی بسنده نماید. اما اگر هیچ راهی در نجات قربانی بدون قتل رادف سودمند نیفتاد، در این صورت فرد باید رادف را بکشد، هرچند که هنوز رادف، قربانی خود را نکشته باشد». بنابراین، وجود تناسب بین دفاع مدافع و حملۀ مهاجم شرط صحت دفاع مشروع است و موجب می‌شود قتل ناشی از دفاع مشروع، «مباح» و فاقد مسئولیت کیفری باشد.

برگرفته از:

کتاب «اعدام در حقوق یهود و اسلام»، سید ابوالفضل ساقی، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، صص65-68